يك اقدام درخشان! تشكيل أُمّت! :”همانا اين، اُمّت شماست، امّتى يگانه، و من پروردگار شما هستم، پس مرا پرستش كنيد”١. پيامبر خدا با ورود به يثرب كه حالا به يُمن حضور پيامبر،مدينة النبى(شهر پيامبر)نام گرفته بود،اقدامات خود را آغاز نمود. او از مردم پراكنده و متفرق و ستيزه جوى اوس و خزرج، اجتماعى همدل و متحد ساخت كه برادرانه كنار يكديگر زندگى كنند و مهاجران بى سرپناه را در خانه هاى خود جاى دهند و آنها را در زندگى خود شريك نمايند. از مهم ترين اقدامات پيامبرتاسیس مسجدالنبی بود تا محل تجمع امت براى عبادت باشد و مكانى براى مشورت، تبليغ، رسيدگى به دعاوى و حل و فصل امور اجتماعى. تاسیس چنین پایگاهی علاوه بر ایجاد مکانی برای عبادت، مركزى براى رسیدگی به مهم ترين موضوعات دينى و اجتماعى بود كه برای ایجاد يك حکومت نظام مند مورد نياز بود.اين حكومت نخست لازم بود بین قبایل، اتحاد ایجاد کند. از همین رو با برقراری عقد اخوت میان مهاجر و انصار، توانست به اختلافات قبیله ای پایان دهد.
اقدام بعدی پيامبر(ص)در همين زمينه تدوين يك پیمان نامه عمومی به عنوان يك منشور وحدت بود است که به عنوان قانون اساسی مدینه هم نامیده شد٢. جامعه آن روز مدینه متشکل از یهودیان، قبایل عرب، مشرکان و منافقان بود و پیامبر قوانین و حقوقی برای همه گروه ها و به طور جداگانه براي هريك وضع نمودند تا حقوق همگان مراعات گردد. در اين پیمان‌نامه هیچ مشرکی نمى بايست مال و جان کسی از قریش را به عنوان دشمنان مدينه، پناه دهد. در قسمتی دیگر از اين منشور، یهودیان بنی عوف در کنار مومنان، گروه مستقلی را تشکیل می‌دهند و به حقوق اقوام دیگر یهود نیز در این پیمان نامه اشاره شده است٣. پیامبر برای ابلاغ رسالت خویش نیازمند يك اقتداری بود که جز در سایه تشکیل یک نظام حكومتى امکان‌پذیر نبود لذا به اقدامات تاسیسی و سیاسی پرداختند تا با تشكيل يك اُمت واحده بتوانند اهداف خود را دنبال نمايند…
ازمهم ترین شاخصه هاى یک حاكميت، داشتن قلمرو و سرزمین است. براساس پیمان عمومی مدینه، پیامبر، قلمرو حکومتی را نیز مشخص کردند؛ در یکی از بندهای این سند، شهر مدینه و سرزمین‌های متعلق به آن به عنوان حرم یاد شده است که باید همه از آن دفاع کنند:”یثرب برای اهل این صحیفه، منطقه امن و حرم می باشد”٤.کعب بن مالک مى گويد:پیامبر خدا مرا فرستاد که بر قله کوه های مخیض، الحیفا، ذوالعشیره و تیم که کوه های مدینه است، نشانه نصب کنم٥؛ كه البته بعدها با اقدامات پیامبر از جمله صلح حدیبیه و بعد فتح مکه و گسترش اسلام، گستره مرزهای جغرافیایی حکومت نیز افزایش یافت و پیامبر برای نظارت بر همه قلمرو حکومتی، مامورانی را به عنوان والی، قاضی به این مناطق گسیل مى داشت.رهبر اين نظام شخص پيامبر بود كه خداوند امت را به اطاعت كامل از ايشان فرا مى خواند٦. همچنين داورى نهائي در همه امور مهم به پيامبر واگذار شده و اين موضوع در پيمان نامه هم آورده شده و قرآن نيز بر آن تأكيد نموده كه بايد بر حكميت پيامبر در همه مشاجرات بين خويش، تن دهند٧.
با گسترش اسلام و افزایش مرزهای جغرافیایی، پيامبر(ص)فرمانروایانی را برای مناطق تعیین كرد، غزواتی انجام داد و پیمان های نظامی و دفاعی امضا نمود، نمایندگان و سفیرانى بر مناطق مختلف اعزام کرد و خود به قضاوت هم می پرداخت و برای مناطق هم قاضیانی منصوب می کرد. همچنين در سال هفتم هجری و پس از صلح حدیبیه و نفوذ اسلام به دیگر مناطق، سفیرانی را به مناطق مختلف اعزام کرد تا نامه هایی که از طرف ایشان به پادشاهان نوشته شده بود و آنان را دعوت به اسلام و یکتاپرستی کرده بود به دست آنان برسانند. چنان که عمرو بن امیه ضمری نزد نجاشی، عبدالله بن حذافه نزد کسری پادشاه ایران، دحیه کلبی به روم، شجاع بن وهب اسدی نزد پادشاه شام، حاطب بن ابی بلتعه نزد مقوقس حاکم مصر و… فرستاده شدند٨. همچنين معاذ بن جبل را والي يمن، عمرو بن حزم والی نجران ، عتاب بن اسید به فرمانداری مکه ، ابن باذام والى صنعاء والی منصوب شدند.برای سامان دهی امور اقتصادی و جلوگیری از احتکار و تورم ،ناظرانی بر بازار معین کردند به عنوان نمونه، سعید بن عاص را بر بازار مکه و عمر را بر بازار مدینه به نظارت تعیین نمود٩. در مواقعی که خود در غزوات شرکت داشتند، جانشینانی برای خود منصوب می کردند: در غزوه تبوک، علی(ع)، در غزوه بدر، ابولبابه بن عبدالمنذر و در غزوه احد، ابن ام مکتوم جانشین پیامبر در مدینه شدند١٠…
——————-
١.انبياء/٩٢:إنَّ هذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّكُمْ فَاعْبُدُونِ. ٢.ابن كثير دمشقى،البداية و النهاية٢٧٤/٣. ٣.ابن هشام،السيرة النبويه٥٠٣/١و٥٠٤؛ محمد حسینی،نامه‌ها و پیمان‌های سیاسی پیامبر اسناد صدر اسلام/۲۵۰.
٤.همان. ٥.سمهودی، وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی٨١/١. ٦.مائده/٩٢: اطيعواالله و اطيعواالرسول…
مائده/سوره۵، آیه۹۲. ٧. نساء/٦٥. ٨.ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری١٩٨/١-٢٠٠. ٩.السیره الحلبیه٤٢٤/٣. ١٠.عسقلانی، ابن حجر، الاصابه٤٩٥/٤.
