آيا سعادت و شقاوت هركسي قبل از تولد او رقم خورده و عاقبت او از پيش تعيين شده و خودش در آن نقشى نداشته و مجبور به پذيرش آن است؟! چيست معناي اين حديث پيامبر(ص) كه فرمود:”خوشبخت و سعيد از همان شکم مادر خود، خوشبخت و سعيد است و بدبخت و شقى از همان شکم مادر خود، بدبخت و شقى است”١. مطابق ظاهر این حدیث، عاقبت هركس از قبل تعيين شده و خوش بختی و بدبختی و سعادت و شقاوت انسان ها، مادرزادى است و پیش از تولّدشان مشخّص شده و هر کسی در شکم مادر خود سعادتمند باشد، زندگی او پس از تولّد نیز توأم با خوش بختی است و اگر در شکم مادر، بدبخت رقم خورده باشد، پس از تولّد نیز بدبخت خواهد بود! اين حديث نعوذ بالله خدا را از عدالت خارج و نسبت ظلم به او مى دهد ؛بدين معنا كه خودش عده اي را شقى قرار مى دهد و بعد عاقبت آنها را جهنم تعيين مى نمايد! چون اين حديث از متشابهات است ، براي فهم معناي آن بايد به محكمات از آيات و روايات معصومين مراجعه كنيم تا معناي صحيح آن را دريابيم.
قرآن كريم گزارش مى كند كه در قيامت مردم به دو گروه سعيد و شقى تقسيم مى شوند: (فمنهم شقيٌّ و سعيدٌ)، كه عاقبت اشقياء، دوزخ و عاقبت سُعَداء ،جنت خواهد بود:” روزی که هیچکس جز به فرمان خدا سخن نگوید، پس خلق به دو دسته شوند: برخی شقی و بد روزگارند و بعض دیگر سعادتمند و خوشبخت، اما اهل شقاوت همه در آتش دوزخ در افکنند، در حالی‌که آه و ناله سر می‌دهند. آنان همیشه در آتش جاودانه‌اند تا زمین و آسمان باقی است، مگر آن‌که مشیت خدا بخواهد نجاتشان دهد که البته خدا به قدرت و حکمت خویش هرچه بخواهد می‌کند و اما اهل سعادت در بهشت ابدی‌اند تا آسمان و زمین پابرجاست، مخلدند، مگر آن‌که مشیت خدا بخواهد که عطایش ابدی و نامقطوع است”٢. بر اساس عموم و محكمات آيات و روايات،انسان در گرو اعمال خويش است و اوست كه با اعمالش،خويش را بهشتى و دوزخى مى نمايد؛ خود انسان هم وجداناً اذعان دارد كه اعمالش مربوط به خود اوست و كسى او را مجبور نساخته است؛ پس بايد اين حديث پيامبر را با توجه به اين اصل معنا كنيم…
بيان هاي مختلفى براي اين حديث گفته شده كه ما به دو بيان از ميان آنها اشاره مى كنيم: نخستين بيان مربوط به احاطه علمى خدا به عاقبت مردمان ،پيش از تولد آنهاست؛يعنى خداوند متعال، سرنوشت همه انسان ها را قبل از تولّد آنها می داند و وقتى به دنيا مى آيند، مشخص است كه با اعمال اختيارى خود سعيد يا شقى مى شوند؛ لذا در شكم مادر ،سعيد يا شقى بودن آنها مشخص است.امّا روشن است که علم ازلی خداوند، علّت صدور افعال انسان نیست. به سخن دیگر، خداوند متعال می داند که هر انسانی با اراده و انتخاب خود، چه راهی را در زندگی انتخاب می کند. با این فرض، انسان در انتخاب راه خوب یا بد، مجبور نیست. به اين بيان اشاره دارد حدیث، امام کاظم(ع): “بدبخت، کسی است که خداوند از همان زمانی که او در رحم مادرش است، می داند که او کارهای بدبختان را خواهد کرد؛ و خوش بخت، کسی است که خداوند از همان زمانی که او در رحم مادرش است، می داند که او کارهای خوش بختان را خواهد کرد”٣…
بيان دوم در معناي “بطن امّه” (شكم مادرش) است كه گفته اند كنايه از دنياست؛يعنى هركس در دنيا مشخص مى شود كه سعيد است يا شقى و اين مطابق نقل ديگرى از حديث است(السعيد من سٌعد فى بطن امّه و الشقى من شقى فى بطن آمّه.در بعضى نقل ها:الشقى من شقى فى بطن امه و السعيد من وعظ بغيره )٤.بنابر اين افعال خود انسان است كه عاقبت او را سعيد يا شقى رقم مى زند:(سرانجام و عاقبت کار کسانی که مرتکب بدی ها شدند این است که آيات خدا را تکذیب کردند و آنها را استهزا می نمودند)٥.بنابر اين عامل اصلی سعادت انسان ایمان محکم و راسخ و اعتقادات صحیح به اصول و مبانی دین و اعتقاد به توحید، نبوت، عدل، امامت و ایمان و اعتقاد به معاد و در مرحله بعد،عمل به دستورات خدا و تهذیب و تزکیه نفس از رذایل اخلاقی و تحليه نفس به اخلاق حسنه و پيروى از پيشوايان دين است. احمدبن حنبل گويد: در شامگاه عرفه پیامبر از خیمه خود بیرون آمد و بر حاجیانی که در عرفات بودند وارد شد و فرمود: من در این مکان (عرفه) به شما می‌گویم، بدون این‌که مسئله قرابت و خویشاوندی را مورد توجه قرار دهم و آن قول این است : همانا سعادتمند حقیقی کسی است که علی را در حال حیات و بعد از موت او،دوست بدارد”٦…
———–
١.(کنز العمّال/٤٩١. ٢.هود/١٠٥-١٠٦. ٣.دانشنامه عقاید اسلامى٦٤/٩، ح ۶۱۸۳. ٤.التوحيد/٣٥٦؛ الكافى٨١/٨؛ الدرر السنيه سيوطى/٨٤،صحيح مسلم/٢٦٤٥. ٥.روم/٩. ٦.بحارالانوار٨٦/٤٠.