انسان، به اخلاق است كه انسان است وگرنه انسان نيست هركس كه چهره آدمى دارد اما از آدميت نشانى ندارد كه گفته شده(صورت زیبای ظاهر هیچ نیست/ای برادر سیرت زیبا بیار)؛و نيز: تن آدمی شریف است به جان آدمیت/نه همین لباس زیباست نشان آدمیت/اگر آدمی به چشم است و دهان و گوش و بینی/چه میان نقش دیوار و میان آدمیت! اخلاق،به صفات درونى و بيرونى انسان گفته مى شود كه در او نهادينه شده و شخصيت او را مى سازد؛هم خوی های نیکو و پسندیده مانند جوانمردی و دلیری را شامل می‌شود و هم خوی‌های زشت و ناپسند همچون فرومایگی و بزدلی را؛هم اخلاق فردی همچون صبر و شجاعت را دربر مى گيرد و هم اخلاق اجتماعی مثل تواضع و ایثار را . هدف بعثت پیامبران،اصلاح اخلاق انسانهاست تا آنها را به مکارم اخلاق مزين كنند.پیامبر(ص) در احادیثی، خود را مأمور به مکارم اخلاق، معرفی نموده است١و در روایات اهل بیت(ع) نیز از مکارم الأخلاق، سخن به میان آمده است٢؛از این رو اخلاق، جايگاهى بس متعالى يافته است…
نمونه هايي از مكارم اخلاق در روايت امام صادق(ع) اين گونه بيان شده:گذشت از کسی که به تو ظلم کرده، رابطه و پيوند با کسی که با تو قطع رابطه کرده، بخشش به آن کس که از تو دریغ داشته و گفتن حق، اگر چه بر ضد خودت باشد٣. آن حضرت در حدیث دیگری، استقامت در سختی ها، راست گویی، امانت‌داری، صلهٔ رحم، میهمان نوازی، اطعام نیازمند، جبران کردن نیکی ها، رعایت حق و حُرمت همسایه، مراعات حق و حُرمت رفیق را مصداق های مکارم اخلاق به شمار آورده و حیا را مهم‌ترینِ آنها معرفی نموده است٤.اميرمومنان(ع) دور‌ی‌کردن از محرّمات را راه رسیدن به مکارم اخلاق دانسته است٥. اما مهم ترين نكته نزد عالمان علم اخلاق اين است كه ايجاد اين صفات در نفس آدمى به انگيزه خدايي باشد نه جلوه كردن و محترم شدن نزد مردم:چون خداوندت بزرگی داد و حکم/خرده از خردان مسکین درگذار/چون زبردستیت بخشید آسمان/زیردستان را همیشه نیک دار/عذرخواهان را خطاکاری ببخش/زینهاری را به جان ده زینهار/شکر نعمت را نکویی کن که حق/دوست دارد بندگان حقگزار/لطف او لطفیست بیرون از عدد/فضل او فضلیست بیرون از شمار/گر به هر مویی زبانی باشدت/شکر یک نعمت نگویی از هزار…
راز اخلاق الاهى، پروا داشتن از خداست؛ انسان هماره در معرض غفلت و فراموشي خداست،يك تذكر او را هوشيار مى كند كه خدا را مراقب باش(راقب الله)؛بدان كه در محضر خدايي و او تو را مى بيند؛ در محضر او، دغل مكن؛ ريا مَوَرز؛ خطا مَرو ؛ جفا مكن! به هوش باش كه خدايت تو را به تزكيه نفس فرا خوانده و فرموده است:”قَد اَفلَحَ من زَكّیٰها و قَد خاب من دسّیٰها”٦؛ رستگار شد هر كس نفس خود را تزكیه كرد و نومید و محروم گشت آن كس كه نفس خویش را با معصیت و گناه آلوده ساخت.ای انسان تو موجودی هستی بسیار با عظمت، مقصود از آفرینش كاینات تویی، تو گل سر سبد آفرینشی، می‌توانى اوج بگیرى و از سرمایه هایی كه خداوند در وجودت نهاده بهره ببرى تا اشرف مخلوقات شوى و می‌توانى همه اين سرمايه ها و استعدادها را تباه كنى؛ انتخاب به دست توست!: رسد آدمی به جایی که به جز خدا نبیند/بنگر که تا چه حد است مکان آدمیت/طَیَران مرغ دیدی تو ز پای بند شهوت /به در آی تا ببینی طَیَران آدمیت/مگر آدمی نبودی که اسیر دیو ماندی؟/که فرشته ره ندارد به مقام آدمیت…
نگاه به جلوه ها و نمادهاي برجسته اخلاقى و الگو گرفتن از آنان،از بهترين شيوه هاي تربيت اخلاقى است؛ از همين رو خداوند همه چشم ها را به سوى پيامبر(ص)خيره مى كند و مى فرمايد در اخلاق به او تأسّى كنيد كه او بهترين الگوست(لقدكان لكم في رسول الله أُسوة حسنة)٧؛ و داراي اخلاقي عظيم است(إنّك لَعلىٰ خُلُقٍ عظيم)٨.اين الگوهاي اخلاقي نمونه پس از پيامبر،امامان از دودمان اويند. اميرمومنان(ع در بازگشت از جنگ صفین در نامه به امام حسن(ع)انبوهى از مطالب تربیتى و اخلاقى را در قالب وصیت نامه براى فرزندش بیان مى کند كه در واقع وصیتى از امامى مفترض الطاعه و متقى به تمام انسان ها است و بعد خطبه ها و نامه ها و حكمت هائى جاودانى كه در نهج البلاغه گردآمده است.پس از آن حضرت،امامان از نسل او هريك به فراخور زمان يادگارهاى ماندگارى در مباحث اخلاقي در قالب دعا و حديث همچون دعاي مكارم الاخلاق امام سجاد(ع) فراروي انسان ها نهاده اند تا با تأسّى به آنها، اخلاقي الاهى را رهرو شوند؛نام نیکو گر بماند ز آدمی/به کزو ماند سرای زرنگار…
———-
١.بحارالانوار٩٨/٢١. ٢.الکافی٥٥/٢. ٣.صدوق، امالی٢٨٠-٢٨١. ٤.صدوق، الخصال/۴۳۱. ٥. غررالحكم،ح٧٣١٧. ٦.شمس/٩-١٠. ٧. احزاب/٣٣. ٨. قلم/٤.