حمله ویرانگر و وحشیانه مغول به كشورهاى اسلامى با سه لشكركشى در نيمه اول قرن هفتم به خلافت عباسيان و حکومت خوارزمشاهیان و اسماعیلیه الموت و حکومت‌های محلی اتابکان سلجوقی خاتمه داد و به ایجاد حکومت ایلخانان مغول منجر شد. چنگیز خان پس از چیره شدن بر چین و بخشی از آسیای میانه با خوارزمشاهیان همسایه شد. خواسته چنگیز خان بازکردن راه بازرگانی میان قلمرو خوارزمشاهیان و چین بود. او در ابتدا، نسبت به سلطان محمد خوارزمشاه ادب و احترام را رعایت نمود، ولی این پادشاه با تدابیر خصمانهٔ خود از جمله قتل ٤٥٠ بازرگان مسلمان مغولى در شهر اترار موجبات غضب خان مغول را فراهم کرد و هجوم او را به ممالک اسلامی باعث گردید و موجب قتل و كشتار مليون ها نفر مسلمان و تخريب و ويرانى و غارت بسيارى از شهرها شد و خسارت های عظيم اقتصادی و صدمات فرهنگی و روحی بسيارى برجای گذاشت و مراکز علمی و فرهنگی مانند کتابخانه های زيادى سوزانده و ویران شد و شهرهای بسیاری از بین رفت و مراکز رشد و پرورش فکری به حداقل رسید…
مغول ها بر كشورهاى اسلامى مسلط شدند بدون آنکه ایدئولوژی جدیدی با خود آورده باشند.در حالی که در مرکز خلافت اسلامى عباسيان، اندیشه ای جز خوش گذرانی و جمع آوری اموال نبود، اين تهاجم بنیان کن حكومت آنان را فرو ریخت و نابود كرد. اگر اسلام توانست در مقابل اين مهاجمان وحشي و ويرانگر همچنان سرفراز بماند، به خاطر حرکت اندیشمندانه عالمى بزرگوار، متفكر و دورانديش چون خواجه نصيرالدين طوسي بود که توانست با تدبير و فداكارى، مغول های پیروزمند را در برابر اسلام خاضع گرداند و دل های آنان را به روی اسلام بگشايد و عقيده اسلامى را بر آنان پیروز نمايد.سازند. هلاكوخان مغول پس از قتل عام ٩٠٠ هزار نفر از اهالي بغداد، بر اثر مشاوره و تأثيرپذيرى از خواجه نصيرالدين،تغيير موضع داده و مسلمان شده و دستور بازسازى مسجد خليفه و ضريح و مرقد حضرت كاظم(ع)را مى دهد.حركت شجاعانه و بازدارنده اين عالم بزرگوار موجب جلوگیری از خون ریزی ها و خسارت های معنوی بيشتر شد و او توانست با نفوذ در تشکیلات مغول ها باعث نجات جان بسیاری از مردم و علمای جهان اسلام از تیغ خون ریز مغول شود و شهرهاى بسيارى را از نابودى نجات بخشد و سخت ترین دشمنان اسلام را در برابر اسلام و شعائر تشیع مجبور به تواضع و ايمان نمايد.
آن بزرگ مرد، متجاوز از ۶۰ کتاب ارزنده در علوم و فنون مختلف به رشته تحریر در آورد و خود بانى بنيادهاى علمى همچون رصدخانه شد.خصوصیات اخلاقی خواجه نصیرالدین طوسی به او چنان استعدادی بخشید که بتواند با ویژگی های زاییده حکومت مغولان سازگاری پیدا کند و در همان اوضاع و احوال گسترش میراث علمی، فکری و مذهبی اسلام را همچنان بخشی مهمی از خواست های زندگی خود بداند. این حقیقت را باید دریافت که اگر خواجه نصیرالدین نمى توانست هلاكو را مهار كند ضايعات جبران ناپذير بيشتر و كشتارهاي افزونترى بر مسلمانان وارد مى شد.او ناگزیر از همکاری با آن یورشگر مغولی بوده و این همکاری او تا اندازه ای چشمگیر به سود مردم و فرهنگ جهان اسلام بوده است و در اين راه هم زندانى شد و هم تهمت هاي بسيارى را به جان خريد به نوعى كه آماج حملات كسانى چون ابن تيميه و شاگردش ابن قیم جوزیه یا خواندمیر، در مورد نقش داشتنش در حمله به بغداد شد كه تهمتى بيش نبود و توسط مورخان منصف، رد گرديد١.
حركت بازدارنده خواجه و بعضى ديگر از علمای شیعه توانست دين مردمی را که زیر پای مغولان شکسته و نابود شده بود، بر دل و جان همان مغول‌ها حاکم گرداند و آن‌ها را به صورت ابزاری برای پیشرفت دین در آورد.او صدها دانشمند را كه از ترس مغولان متوارى و مخفى شده بودند در پناه خود در مراغه جاي و مستمرى داد لذا مراغه يكى از مراكز مهم علمى در جهان اسلام شد.فساد سياسي گسترده در مركز خلافت عباسى و حمله ويرانگر مغولان، خواجه را به اين نتيجه رسانده بود كه همكارى مشروط با اين يورش مهارنشدنى مى تواند از تبعات فاجعه بار پيش بينى ناپذير جلوگيرى كند و مانع تخريب ايران و نابودى شيعيان و عالمان شود و موجب حفظ و تداوم فرهنگ و تمدن اسلامى گردد.اعتلا و ماندگارى فرهنگ و تمدن ايرانى و اسلامى،مديون تشخيص و تدبير و رفتار مداراگرايانه بزرگمردانى چون خواجه نصيرالدين طوسى است…
—————
١.ر.ك:مواضع خواجه نصيرالدين طوسى در قبال يورش هلاكو به ايران،محسن بهشتى سرشت، فصلنامه پژوهشي تاريخ اسلام و ايران، پياپى٧٧؛ خواجه نصيرالدين طوسى و فتح بغداد،راضيه صالحى،محمدحسن ادريسي،مجله تاريخ اسلام،شماره٣٦.