بخش مهمى از زندگى هر انسانى تلاش براي معيشت خود و خانواده از طريق کسب و کار است؛ اما اين كسب و كار از نظر شريعت بايد شرايطي داشته باشد. يعنى انسان مجاز نيست از هر طريقى و به هر وسيله اى مال به دست آورد و به هرنوع كسب و كارى دست بزند.بعضى از كاسبي ها حلال است و بعضى حرام و بعضى هم مستحب يا مكروه يا مباح كه تفصيل آن در كتب فقهى آمده است. به همين دليل است كه پيشوايان دين از انسانها خواسته اند پيش از انتخاب و ورود به كسب و كارها،آشنايي با فقه پيدا كنند تا مباد كه آلوده به كسب هاي حرام شوند و مالي كه از اين طريق به دست مى آورند،حرام باشد كه معيشت و خورد و خوراك حرام وقتى وارد زندگى شود تَبَعات بسيار بدي در شخصيت و رفتار آدمى خواهد گذاشت.اميرمومنان(ع) در این خصوص می‌فرمایند:اى جامعه تجار و معامله‌گر! اول یادگیری مسائل شرعی تجارت، بعداً شروع تجارت!(يا معشرالتجار! الفقه ثم المتجر)١ و این جمله را سه بار تکرار کردند تانشان دهنده اهمیت آموختن فقه کاسبى پیش از دست زدن به کسب و کار باشد.
علاوه بر رعايت امور واجب و حرام در امر كسب و كار،نكات اخلاقى نيز توصيه شده است مثل اينكه: در معامله میانه رو باشد؛ نه حريص و نه سهل انگار؛اگر طرف معامله پشیمان شد، معامله را فسخ کند و سخت گیری نکند؛از نظر قیمت با همه خریداران یکسان برخورد کند و با یک قیمت بفروشد؛ هنگامی که جنس را تحویل می گیرد، کم بگیرد و موقعی که جنس را به کسی می دهد، بیشتر تحویل دهد؛ جنس خود را بیش از آنچه هست،تعريف نكند؛ براي كارش سوگند نخورد؛عيب جنس را پنهان نكند؛ به مقدار كم سود،راضى باشد؛در معامله کسی که مشغول معامله است،وارد نشود؛ قبل از همه به بازار،وارد و بعد از همه خارج نشود؛ نگرفتن سود از شخص مؤمن مگر به مقدار ضروری؛برخورد انسانی را در هر حال با همه کس به کار بندد و با صداقت و خوش رویی و متانت عمل کند و روزی و برکت معامله را از خدا بخواهد…
كاسب،بايد كسب و كار خود را يك عبادت بداند كه از آن طريق به خدا تقرب مى جويد. بکوشد از معامله گرانی باد که پیامبر اکرم(ص) فرمود:”تاجر و معامله گر امین و راست گو و مسلمان روز قیامت با شهیدان خواهد بود”؛ و فرمود:”دینار و درهم، کسانی را که پیش از شما بودند، نابود کرد و آن دو شما را هم به نابودی می کشند!”٢؛ و در بیانی دیگر فرمود:” هر امتی گوساله ای دارد (که آنان را منحرف می کند) و گوساله این امت، دینار و درهم است!”٣. امیرمؤمنان(ع) وقتى براي نظارت به بازار مى رفت،مى فرمود:”ای تاجران! از خدا طلب خیر کنید، و با سهل و آسان گیری برکت بجویید، و در جایگاه به خریداران نزدیک شوید، و به حلم و بردباری خود را زینت دهید، و از سوگند خوردن بپرهیزید و از دروغ گویی کناره گیری کنید، و از ستم به دیگران بترسید، و حق مظلومان را بپردازید، و به ربا نزدیک نشوید، و پیمانه و ترازو کامل کنید، و از اموال مردم و حق آنان کم نگذارید و در زمین مایه فساد نشوید”٤.
————–
١.الكافى١٥٠/٥ح١. ٢.همان٣١٦/٦. ٣. المحجة البيضاء٣٢٨/٧. ٤. بحارالانوار٥٤/٧٨،ح١٠٠. ٥.همان ١١/١٠٣ح٤٨. ٦. همان،٢٩٤/١٠٤ح٨. ٧.جامع الاحادیث/٢٨٩. ٨.بحارالانوار١١/١٠٣. ٩.همان٣١٣/٦٦. ١٠.همان١٦/١٠٣ح٧١. ١١.مكارم الاخلاق/١٥٠.