شکر و سپاس از كريم و بخشنده و منعم، از امور عقلی است و هر انسان عاقلی آن را لازم مى شمرد؛ چنانكه خداوند متعال نیز به بندگان دستور می دهد كه شكر نعمت ها را به‌جای آورند و كفران نعمت نكنند ١از طرف دیگر از بندگان شكور، تعریف و تمجید نموده بندگان غیر شكور را مورد سرزنش قرار می‌دهد و شكر را موجب زیاد شدن نعمت و كفران را موجب حرمان نعمت می شمرد٢.امام باقر(ع) فرمود:يكى از همسران رسول خدا(ص)كه مى ديد آن حضرت بيشتر شب را در حال ركوع و سجود و گريه و إنابه بود،عرض كرد چرا اين قدر نفس خود را به زحمت مى اندازيد، [و عبادت مى كنيد] با اين كه خداوند آنچه در قبل و بعد انجام مى دهيد راضى است و شما را آمرزيده است، فرمود:”آيا نبايد بنده شكرگزارى باشم؟!”٣.صفت شاكر و شكور ،چنان زيبا و پسنديده است كه خداوند،خود را نيز شكور خوانده است زيرا به بهترين نحو با نعمت هاي بهشت برين، از مومنان و صالحان در سراي جاويد، پذيرائي و سباسگزارى مى نمايد: “خداوند،شكرگزار و بردبار است”(وَ اللّهُ شَكُورٌ حَلِيمٌ)٤.
به پاس همه نعمت هاى مادى و معنوى خداوند، عقلاً بايد شاكر بود؛ خداوند به موسى(ع) دستور شكر مى دهد و مى فرمايد:از شاكران باش(وَ كُن من الشاكرين)٥.اما چگونه شكر كنيم؟ شكر سه گونه است:شكر قلبى و شكر زبانى و شكر عملي. شكر قلبي،ممنون و شاكربودن حقيقى در دل است؛شكر زباني ،بر زبان گفتن كلمات شكر همچون الحمدلله و الحمدلله رب العالمين و شكراً ِلله و…است و شكر عملى آن است كه نعمت در آن راهی كه برای آن آفریده شده است استفاده شود و اين نوع از شكر بالاترين شكر است كه اين گونه شكرگزاران به تعبير قرآن، شمارشان اندك است:” و اندكى از بندگان من سپاس گزارند(و قليل من عبادي الشكور)٦. سعدى بسيار زيبا كوتاهى و تقصير و ناتوانى انسان ها از سپاس همين نفس كشيدن را تبيين مى نمايد:منت خداي را عزّ و جلّ كه طاعتش موجب قربت است و به شكر اندرش مزيد نعمت؛هر نَفَسى كه فرو مى رود مُمِدّ حيات است و چون فرو مى رود مُفَرّحِ ذات ، پس در هر نَفَسى دو نعمت است و بر هر نعمتى شكرى واجب! از دست و زبان كه برآيد/كز عهده شكرش به در آيد؟! ٧.
علاوه بر شكر خداوند، دستور به شكر از والدين نيز بسيار مهم شمرده شده و همراه شكر الاهى ،شكر از ايشان بيان گرديده است:”سپاس گزار من و پدر و مادرت باش!”(ان اشکر لی و لوالدیک)٨. در كنار اين توصيه به شكر، خداوند يك اصل كلى را نيز در دو آيه قرآن، بيان مى فرمايد و آن اينكه خداوند،نيازي به اين شكرگزارى هاى شما ندارد بلكه سود اين شكر به خود شما باز مى گردد:”هرکس سپاس گذار باشد، نفع شکر برای خودش می باشدو هرکس ناسپاسی کند، پروردگارم بی نیاز و بخشنده است”٩.اصل ديگرى كه خداوند در مورد آثار شكرگزاري مطرح مى فرمايد اين است كه شكرگزارى، مانع نزول عذاب مى شود:”اگر سپاسگزار و مؤمن باشید، چرا خداوند شما را عذاب کند؟! خداوند شکر پذیر داناست”١٠.موضوع ديگر گلايه از ناسپاسي بسيارى از مردم است كه در چندين مورد در قرآن بيان گرديده است:”ولى بيشتر مردم شكر نمى كنند”١١ و “اندك هستند شاكران”١٢!
اما روايات در مورد شكر بسيار است كه فرجام اين سخن را با تعدادي از آنها نوراني مى كنيم تا انسان معارفي نظر پيشوايان را در اين موضوع پيگيرى نمايد.پيامبر(ص):”شكر نعمت، نعمتت افزون كند”١٣؛”ایمان دو نیم است: نیمی صبر و شكیبایی و نیمی دیگر شكر و سپاسگزاری است”١٤؛ و نيز:” شكرگزار چهار علامت دارد: در وقت نعمت شاكر، هنگام بلا صابر، به قسمت خدا قانع و تنها خدا را ستایش و بزرگداشت می‌دارد”١٥. اميرمومنان(ع): “شكر هر نعمتی در این است كه انسان آنچه خدا بر او حرام كرده از آن دوری نماید”١٦؛ و نيز:”نعمتی كه به دست تان رسید، با قصور در شكرگزاری آن، نیمه‌كاره آن را از دست ندهید!١٧. امام صادق(ع):”شكر نعمت، دوری از گناهان است و كمال شكرگزاری انسان، گفتن «الحمدُ للهِ رَبِّ العالَمین»است”١٨؛ و نيز:” هر كس در آغاز روز چهار مرتبه بگوید «الحمدُللهِ رَبِّ العالمین» شكرانه آن روز را به جا آورده و اگر آن را در آغاز شب بگوید شكرانه آن شب را (نیز) به جا آورده است”١٩؛ و نيز:”هر كس در هر روز هفت مرتبه بگوید «الحمدُللهِ عَلی كُلِّ نِعمةٍ كانَت أَوهِیَ كائنَة» شكر تمام نعمت های گذشته و آینده را به جا آورده است”٢٠.
————-
١.بقره/١٥٢. ٢.ايراهيم/٧. ٣.كافى٩٥/٢. ٤.تغابن/١٤. ٥.اعراف/١٤٤. ٦.سبأ/١٣. ٧. ديباچه كتاب گلستان. ٨.لقمان/١٤. ٩. نمل/٤؛لقمان/١٢. ١٠.نساء/١٤٧. ١١.بقره/٢٤٣؛يوسف/٣٨؛يونس/٦٠؛غافر/٦١؛اعراف/١٧؛. ١٢. سبأ/١٣. ١٣.بحارالانوار٤٤/٧١. ١٤.تحف العقول/٤٧. ١٥.تحف العقول٢١. ١٦. خصال١١/١. ١٧.بحارالانوار٥٣/٧١. ١٨.همان٤٠/٧١. ١٩. مكارم الاخلاق/٣٠٨. ٢٠.ثواب الاعمال/٢٧.