فروتنى و تواضع يعنى خویش را کوچک نشان دادن و برتر ندانستن از ديگران ،از صفات پسندیده انسانى است و نقطه مقابل آن تكبر يعنى خود را بزرگ پنداشتن است.البته تواضع به معناي خوارکردن خود و زیر بار ذلت رفتن نيست. به فرض كه انسان خود را برابر دیگران از جهت یا جهاتی دارای امتیاز ببیند، برای اینکه مبادا به غرور و تکبر مبتلا شود، باید به جهات امتیاز خود توجه نکند، بلکه به امتیازهای دیگران، حتی احتمال پاره‌ای امتیازات در آنان توجه کند و به دلیل همان جهات ، فروتنی کند.فروتنى در قرآن با وازه هايي چون خفض جناح(يعنى بال گشودن؛تشبيه زيبايي مربوط به بال گستردن پرندگان براي فرزندان خود)آمده است:”بال و پر خود را برای مؤمنانی که از تو پیروی می‌کنند بگستر!”١؛ و “بال های تواضع خویش را از محبّت و لطف، در برابر آنان (يعنى پدر و مادر)فرود آر و بگو پروردگارا با آنان مهربان باش چنانكه آنان در كوچكى مرا تربيت نمودند”٢ و زير بال و پر خود گرفتند.اميرمومنان(ع)فرمود:”به وسیله تواضع، با تکبر -که ضد آن است- مقابله کنید”٣.چو شیطان سر کشید از سجده کردن/فتاد از لعنتش طوقی به گردن/مبادا از تکبرکردن خویش/ نهی آن طوق را بر گردن خویش!
اينكه انسان باورش شود كه بزرك تر از ديگران نيست،يك فعل قلبي است اما بايد اين باور در رفتار بيرونى هم بروز و ظهور داشته باشد و انسان فروتنانه راه رود و چون به ديگران برسد سلام گويد و منتظر سلام كردن ديگران به خودش نشود و سخن مسالمت آميز گويد:” بندگان خدای رحمان کسانی‌اند که با تواضع روی زمین راه می روند و چون نادانان خطاب شان کنند، سخن نرم و مسالمت جویانه گویند”٤. پيامبرخدا(ص) فرمود” خداوند به پنج دسته از انسان ها بر فرشتگان مباهات می‌کند: یک دسته آنهايند که به خاطر خدا تواضع می‌کنند…”٥. امام كاظم(ع) هم فرمود:”خداوند تواضع را ابزار کار عقل قرار داده و تکبّر را ابزار جهل”٦ يعنى فروتنى ،رهنمود عقل است و تكبر،از جهالت بر مى خيزد. اميرمومنان نیز فروتنی را از بزرگترین عبادت ها شمرده و فرموده است:” بر تو باد به تواضع، که از بزرگترین عبادت هاست”٧.
گونه هاي فروتنى و تواضع: نخست فروتنى ،بندگى و كُرنش در برابر خدا: امام صادق(ع)فرمود:”اصل و اساس تواضع، عزت و بزرگی خدا را به یادآوردن و خود را ناچیز شمردن است”٨.در احادیث قدسی از قول خداوند آمده است:” خود را خرد و کوچک بشمارید تا من جايگاه شما را بزرگ کنم و رفعت بخشم”٩. دوم تواضع در برابر پيشوايان الاهى است؛هنگام شنيدن سخن شان اظهار فروتنى كنيم و نام شان به بزرگى و تجليل بريم.گويند امام ششم هنگام بردن نام پيامبر، چنان خم می‌شد که صورت مبارکش نزدیک زانوانش می رسید.سوم، فروتنى در برابر معلم و استاد است. پيامبراكرم(ص)فرمود:”در برابر كسى كه از او چيزى مى آموزيد،فروتنى نمائيد”١٠.چهارم و پنجم فروتنى در برابر والدين و مومنان است كه آياتش ذكر شد.ششم فروتنى مسئولان در برابر مردم است: امیرمؤمنان(ع) به استاندار خويش می فرماید:” بال های خود را برای آنها فرود آر و در برابر آنها نرمش کن”١١.
چند نمونه از فروتنى پيشوايان:رسول اكرم(ص) از روی تواضع،خود به گوسفندان علف می داد و شیرشان را با دست خود می دوشید، کفش و لباسش را خود وصله می زد، با خدمتکاران هم‌غذا می شد، در آسیاکردن غلّه به خدمتگزار خود کمک می‌کرد، نیازمندی های خانه را از بازار تهیه کرده، به خانه حمل می نمود، با دارا و ندار، کوچک و بزرگ دست می‌داد، در سلام کردن بر دیگران پیشی می گرفت و دعوت مؤمنان را می پذیرفت١٢.عده‌ای از فقرا بر عباهای پهن شده شان نشسته بودند و نان پاره های خشکی می‌خوردند. چشمشان به امام حسین(ع) افتاد، ایشان را تعارف کرده و خواستند با آنها هم غذا شوند. امام هم با رویی باز پذیرفتند؛ نزد آنها نشسته و از غذایشان تناول نمودند و فرمودند:خداوند متکبران را دوست نمی‌دارد،سپس آنها را به خانه خود دعوت نموده و از آنها پذيرائي گرمى نمودند١٣؛امام باقر(ع) فرمودند: پدرم با کسانی مسافرت می‌کردند که او را نشناسند و با کاروانیان شرط می کردند برخی نیازمندی‌های شان را برآورده سازد و به آنان خدمت کند١٤.امام رضا(ع) هنگام غذا خوردن، همه ملازمان خود از خادمان و غلامان سیاه را بر سفره جمع مى کردند؛كسي عرض كرد اگر سفره جدائی از برای ایشان قرار دهید بهتر است. فرمود: ساکت باش!خدای همه و دین همه و پدر و مادر همه یکی است و جزای هر کس را به قدر عمل او می‌دهند!١٥…
—————-
١.شعرا/٢١٥. ٢.إسراء/٢٤. ٣.غررالحكم/٨٢٠. ٤. فرقان/٦٣. ٥.مکارم الاخلاق/۵۱. ٦.مستدرک الوسائل٢٩٩/١١. ٧.بحارالانوار١١٩/٧٥. ٨.مصباح الشريعه/٢٤٤. ٩.معراج السعاده/٢٧٤. ١٠. نهج الفصاحه/٣٩٢. ١١.نهج البلاغه،نامه٥٣. ١٢.بحارالانوار٢٠٨/٧٠. ١٣.تفسير عياشي٢٥٧/٢. ١٤.سفينة البحار٥٧٨/٢. ١٥.معراج السعاده/٢٩٨.