آيا نسیان یا فراموشی به معنای از یاد بردن و محو شدن چیزی از ذهن، در اختيار انسان است؟ در بيشتر فراموشى ها، انسان اختيار ندارد و از بابت آن سرزنش نمى شود اما يك نوع نسیان و فراموشی هست كه در اختیار انسان است و بر اثر سوء اختیار و بي توجهى و اشتغال به امور زیان‌آور حاصل میشود که قابل مذمت و سرزنش است و در عرصه معارف یک آفت و آسیب است و گاهی زحمات یک عمر انسان را بر باد می دهد.اين فراموشی به معناي بي اعتنائي و ترك كردن است كه در اصطلاح قرآنی غالباً به معنای بی‌اعتنایی به خدا و اوامر او اطلاق میشود، در قرآن کریم واژه «نسیان» ٤٥بار با اشکال مختلف به‌کار رفته که ٣٧ مورد آن درباره انسان است. يك مورد شاخص آن فراموشي خداست در آيه “وَلَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ أُوْلَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ”١؛ يعنى چون کسانى مباشید که خدا را فراموش کردند و او [نیز] آنان را دچار خودفراموشى کرد آنان همان نافرمانانند.اين فراموشي از روي اختيار است لذا تنبيه خداوند را در پي دارد كه آن خودفراموشى است.
نگاهى مى اندازيم به اين نوع فراموشي ها در قرآن: فراموشي خدا كه در آيه ياد شده سوره حشر، به آن اشاره شد و نيز اين آيات:”هنگامى كه انسان را زيانى رسد، پروردگار خود را مى خواند و بسوى او باز مى گردد؛ اما هنگامى كه نعمتى از خود به او عطا كند، آنچه را به خاطر آن قبلاً خدا را میخواند، از ياد مى‌برد”٢؛ يعنى در سختى ها متوجه خدا مى شود و از او درخواست كمك مى نمايد اما همين كه خداوند او را نجات مى دهد و در راحتى قرار مى گيرد، خدا را فراموش مى كند و به دستورات او بي توجهى مى نمايد و مرتكب اعمال خلاف مى گردد.اين معنا در آيه ديگرى اين چنين بيان شده است:”و هنگامى كه بر كشتى سوار شوند (و خطر غرق شدن را احساس كنند) خدا را با اخلاص مى‌خوانند (و غير او را فراموش مى‌كنند) اما همين كه (خداوند) آنان را به سوى خشكى رساند و نجات داد، باز ناگاه مشرك مى گردند”٣.اين فراموشى ،عمدي است يعنى بى اعتنائي به خدا در راحتى هائى كه خود خدا برايش فراهم آورده و از سختى ها او را نجات داده اما ناسپاسى مى كند و به شرك مى گرايد…
گاهى اصولاً اين موضوع ، صحنه يك آزمون مى شود:خداوند مدعيان را در دو حالت راحتى و سختى قرار مى دهد تا صدق يا عدم صدق آنها را به خودشان نشان دهد و به دنبال آشكار شدن عدم صدق،آنها را مجازات نمايد: “و هنگامى كه (اندرزها سودى نبخشيد و) آنچه را به آنها يادآورى شده بود فراموش كردند، درهاى همه چيز (از نعمت ها) را به روى آنها گشوديم تا (كاملا) خوشحال شدند (و به آنها دل بستند)، ناگهان آنها را گرفتيم (و سخت مجازات كرديم) در اين هنگام، همگى مأيوس شدند (و درهاى اميد به روى آنها بسته شد)٤.یعنی زمانی که بنده ای آیات خدا را فراموش نماید و از یاد پرودگار اعراض کند، بر خداست که آن بنده را با قطع توجه و اعراض از او تبيه و مجازات نماید.اين هشدار به همه انسان هاست كه چه بسا قرار گرفتن شان در نعمت ها،نشانه محبوب بودن شان نزد خدا نيست بلكه در صحنه آزمون قرار گرفته اند تا معلوم شود همانطور كه در سختى ها خدا را فرياد مى زده اند،اكنون كه در راحتى هستند،پاس خدا را مى دارند يا نه؛ و او را فراموش مى كنند يا نه؟!
خطرناك ترين فراموشى،فراموشى آخرت است:” به آنها گفته مى‌شود: امروز شما را فراموش مى‌كنيم، همان گونه كه شما ديدار امروزتان(يعنى قيامت) را فراموش كرديد”٥؛ و نيز:”همان ها كه دين و آيين خود را سرگرمى و بازيچه گرفتند و زندگى دنيا آنان را مغرور ساخت؛ امروز هم ما آنها را فراموش مى‌كنيم؛ همانگونه كه لقاى چنين روزى را فراموش كردند”٦.زيرا به فراموشی سپردن برپایی دادگاه الهی در قیامت، سرچشمه انواع آلودگیها بوده و موجب فراموشی آنها از ناحیه خداوند میشود؛ در نتیجه هر گونه راه نجات بر آنها بسته شده و جز سقوط در آتش دوزخ راهی ندارند.عامل اين فراموشي هم ممكن است شيطان باشد:”من (در آنجا) فراموش كردم جريان ماهى را بازگو كنم و فقط شيطان بود كه آن را از خاطر من برد”٧؛ و “شیطان بر آنان مسلط شده و یاد خدا را ازخاطرشان برده است، آنان حزب شیطانند، آگاه باش که حزب شیطان یقیناً همان زیان کارانند”٧.اين هشدار،معلوم مى سازد كه يكى از سلاح هاي شيطان،فراموشى است بايد با ذكر و ياد خدا،اين سلاح شيطان را بى اثر سازيم…
—————–
١. حشر/١٩. ٢. زمر/٨. ٣.عنكبوت/٦٥. ٤.انعام/٤٤. ٥.جاثيه/٣٤. ٦.اعراف/٥١. ٧.كهف/٦٣. ٨.مجادله/١٩.