فاطمیان كه شيعيان اسماعيلي بودند حدود دو يا سه قرن بر بخش بزرگی از شمال آفریقا و خاورمیانه و دریای مدیترانه حکومت کردند. قاهره پایتختِ مصر، توسط فاطمیان پایه‌گذاری شد. فاطميان ، قدرتمندترین رقیب عباسیان بودند که نه فقط به لحاظ مشروعیت مذهبی بلکه به لحاظ اقتدار سیاسی ـ نظامی و حتی قدرت اقتصادی و توان فرهنگی به عباسیان پهلو می‌زدند. فاطمیان ۲۷۰ سال (۲۹۷ـ۵۶۷) با چهارده خلیفه، بر مصر، مغرب و بیشتر نواحی شام حکم راندند و در برخی ادوار، دامنه نفوذشان تا دیار بکر، دیار ربیعه، حجاز و یمن هم گسترش یافت.عامل اقتدار فاطميان یکپارچگی خلافت آنها و موقعیتِ به مراتب مستحکم‌تر و محترمانه‌تر خلیفه فاطمی در قیاس با خلیفه عباسی بود. به اتکای این اقتدار، خلفای فاطمی معضل عزل و نصب سلیقه‌ای خلفا را که عباسیان به کرّات دچارش شده بودند، نداشتند. رقابت سیاسی آنان با عباسیان در بسیاری اوقات به نفع آنان رقم می‌خورد و حتی در یک مورد، در بغداد (پایتخت عباسیان) به مدت یک سال خطبه به نام آنان خوانده شد (بَساسیری).اقتدار فاطمیان دست کم تا اواخر قرن پنجم، امری غیرقابل انکار بود…
اسماعیلیّه (قرامطه،شش امامى)فرقه‌ای از شیعيان هستند که معتقدند مقام امامت پس از امام صادق (ع) به فرزند بزرگش اسماعیل که در زمان آن حضرت از دنیا رفت منتقل شده است.آنها به امامت شش امام اول شیعیان دوازده امامى معتقدند اما پس از امام صادق (ع)فرزند او اسماعیل را امام دانسته و از پذیرش امام هفتم امام موسی کاظم(ع)خودداری کردند با اينكه اسماعيل در زمان پدرش از دنیا رفت اما گفتند اسماعیل نمرده بلکه غیبت کرده است؛ او نمی میرد تا فرمانروای زمین شود و او همان قائم موعود است که روزی ظهور خواهد کرد و به ظهور او دور هفتم جهان آغاز خواهد شد و بعد از وی امامان مستوری هستند که در بلاد و شهرها می‌گردند و داعیان و مبلغانی دارند که مردم را به پیروی از امام مستور فرامی‌خوانند و بعد از امامان مستور، مهدی ظهور خواهد کرد١. اما اسماعیل در زمان حیات پدر در «عریض» (دره‌ای نزدیک مدینه) از دنیا رفت. مردم، جنازه‌اش را به مدینه نزد امام صادق (ع)آوردند و در قبرستان بقیع دفن کردند.
امام صادق(ع)براي جلوگيرى از اين انحراف ،در مراسم تشييع اسماعيل ،تاكيداتى داشتند. به گزارش شيخ مفيد، امام صادق(ع)در تشييع او دنبال تابوت می رفت؛ همچنین دستور فرمود تابوت او را پیش از دفن، چندین بار به زمین نهادند و هربار حضرت می‌آمد و پارچه از روی صورتش برمی داشت و در روی او نگاه می‌کرد. مقصود امام از این کار این بود که مرگ او را پیش چشم آنان که گمان امامت و جانشینی و مهدويت او را داشتند، قطعی کند و شبهۀ آنان را دربارۀ زنده بودنش، بر طرف سازد و به آنها بفهماند که اسماعیل از دنیا رفته است. افرادی از اصحاب که او را پس از حضرت صادق (ع)امام می‌پنداشتند، از این عقیده بازگشتند. گروهی اندک از مردمان بی خبر که نه در زمرۀ نزدیکان امام و نه از راویان حدیث آن بزرگوار بودند،گفتند: اسماعیل زنده است و امام پس از پدرش مى باشد و بر این عقیده باقی ماندند٢.
در زمان “الحاکم بامرالله” فرزند العزیز، ششمین خلیفه فاطمى، بود؛ دارالحکمه یا دارالعلم‌هایی ایجاد شد. این کانون بزرگ با بیت‌الحکمه مأمون مقایسه می‌شد و مرکز آثار و کتب اسماعیلی بود که با حملهٔ صلاح‌الدین به قاهره تمام آنها سوزانده شد. در زمان وی کیش اسماعیلی به سرعت گسترش یافت و داعیان در خارج از مرزهای حکومت مشغول گسترش عقاید اسماعیلی بودند، یکی از معروف ترین داعیان حمید الدین احمد بن عبدالله کرمانی بود که کتبی همچون «الریاض» و «راحه العق» را به رشته تحریر درآورده‌است. علی بن محمد صلیحی نیز شخصی بود که در ارتباط با قاهره سلسلهٔ اسماعیلی صلیحیون را بنیان نهاد و تا حدود یک قرن اقتدار خود را در مناطق بحرین، عمان و حضرموت حفظ کرد؛ آنها همچنین نقش مهمی در گسترش عقاید اسماعیلیه در هند داشتند و موفق شدند بسیاری از اهالی گجرات را به کیش اسماعیلی درآورند و در قرون بعدی این شهر به پایگاه اصلی اسماعیلیان تبدیل گشت٣. پس از مرگ مستنصر، اختلاف بر سر جانشینی وی، دربار فاطمی را به دو گروه نزاريان و مستعلویان تقسیم کرد كه به انحطاط فاطمیان انجامید و العاضد آخرین خلیفه فاطمی،در سیطره کامل صلاح الدین ایوبی، سلطان سنّی‌مذهب طرفدار عباسیان، قرار گرفت و مرگ او در ۵۶۷ نقطه پایان خلافت فاطمیان بود٤.
———————-
١..شهرستانی، الملل و النحل١٩٢/١. ٢.شيخ مفيد، الارشاد٢٠٩/٢-٢١٠. ٣. نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشّیعه/٦٨. ٤.رشیدالدین فضل‌اللّه، جامع التواریخ٧٤/١-٧٥.