آگاهی از کاوش ها و کشفیات مفید علمی و اختراعات مفید فنی و خلاقیت های اصیل هنری در گذشته، تنور جان آدمى را گرم می کند. حس کنجکاوی های شناختی او را که ذاتی انسان بودن و شعور تاریخی و طبیعت ثانوی بشرتاریخی شده و تاریخ مند است،شعله ور می کند. اتفاقا” باستان شناسی و یا به مفهوم دقیق و جامع تر آرکئولوژی و رویکرد های باستان شناسانه مولود چنین فضائى بوده است. می توان گفت باستان شناسی در قیاس با بسیاری از رشته ها و دانش های هم تبارش، دستش هم در شعله خیز کردن کنجکاو ی ها و کشش ها و کنش ها و خیزش های معرفتی و معرفت ورزانه انسان روزگارما گشوده تر بوده و هم دامنش در جستن و کاویدن و کشف و گرداوری منابع جدید شناخت انسان، پرتر و پربارتر. باستان شناسی به مفهوم مدرن آن، بندنافش هم به اندیشه تاریخی هم به تحولات تاریخی هم به نظام دانایی و به ارزش های عالم مدرن چنان سخت و استوار بسته شده و گره خورده که بی فهم اینها، آن نیز همچنان هضم ناشده و جذب ناشده در درون دستگاه گوارش ذهن و فکر و عقل و فهم ما باقی و بجای خواهد ماند.
آنچه امروز باستان شناسى ناميده مى شود،پدیده اى است که در میان جوامع گذشته مطرح نبوده و آن را نمى شناختند. باستان شناسى یا آرکئولوژى چه به مفهوم یک رویکرد و چه رشته و دانش دانشگاهى و ابزار شناخت ، از مقتضیات شرایط جدید تاریخى بوده و برآمده از رویکرد عمیقاً تاریخى نظام فکرى و دانایى جدید بوده و با ارزش هاى مدرنیته نیز سخت درهم تنیده است. به منابع همین یک قرن اخیر باستان شناسى که رجوع مى کنیم با حجم قابل ملاحظه اى از متن ها و نوشته ها و گفتار ها مواجه مى شویم که به تاریخ پژوهش و پیشینه و زمینه یا علت ها و دلیل هاى پیدایش باستان شناسى در جوامع غربى و رشد و بسط تدریجى آن به منطقه هاى دیگر تاریخ جهانى مربوط مى شوند. این منابع اغلب بر سلسله تحولات زنجیره اى در سده هاى پس از رنسانس و روشنگرى در جوامع اروپاى غربى انگشت تأکید مى نهند که در ظهور و رشد و بسط رشته ها و دانش هاى دیگر نیز دخیل بوده و مؤثر واقع شده اند که باستان شناسى نیز از جمله آنهاست.باستان شناسى در دوران جدید تاریخ و فرهنگ غرب، چهره بیرونى چرخش، تحول و گسست بنیادینى است که در نظام دانایى غرب پس از رنسانس اتفاق افتاده است.
انسان وقتى به مرز يك دوران تاريخى مى رسد و احساس مى کند زلزله هایى زیر لایه هاى زمين وجودش دارد او را تکان مى دهد، آن گاه است که به مرز پرسش هاى بنیادین نیز نزدیک مى شود و در چنین شرایطى است که طلب حدیث و خبر از معناى بودن و نبودن خود مى كند و انسان نو و تاریخ، اندیشه، جامعه و ارزش هاى جدید نیز در همین شرایط مرزى سر از افق و زیر لایه هاى تاریخ و فرهنگ و فکر سر بر مى کشند.اين زلزله اثقال وجودي او را بيرون مى ريزد چنانكه زلزله طبيعى چنين مى كند و اثقال زمين را بيرون مى ريزد و انسان شگفت زده مى شود كه چه چيزهائي در درون او بوده و چرا اين زلزله رخ داده است چنان كه سوره زلزال آن را تبيين مى نمايد(اذا زلزلت الارض زلزالها و اخرجت الارض اثقالها و قال الانسان مالها یومئذ تحدث اخبارها).آن وقت اين مكشوفات درونى كه اكنون پديدار شده است خبرهايي از واقعيت هائى مى دهد كه تاكنون پنهان بوده است و انسان تا هنگامى که تارهاى وجودش در تجربه و تقدیر تاریخى خویش مرتعش نشده و زلزله هایى زیر لایه هاى هستى او به حرکت و تکان و جنبش در نیامده و اثقال تاریخ و وجودش به بیرون فوران نکرده ، طلب خبر و پرش و آگاهى نمى كند كه چه هستیم و چه نیستیم و در کجاى این عالم قرار گرفته و چه مى خواهیم و به کجا مى رویم و از کجا برآمده ایم…
بنابر اين، باستان شناسى تاريخى فقط محصور در كشف و شناخت آثار باستانى اعم از بناها و آثار فيزيكى به جا مانده از پيشينيان نيست بلكه بايد به آثار فرهنگى و مواريث علمى و معنوى نيز سرايت نمايد.نسلى كه زیر سقف های ترک خورده آموزش و پرورش بر زمین مُلک و ملت ، غلط تربيت شود و با آموزه های مسموم و خرافی و یاوه، نه فروغ تعلق خاطری در وجدانش به تاریخ و فرهنگ و میراث ملک و ملتش فروزان باشد كه نه نیک بياندیشد، نه نیک سخن گوید، نه نیک عمل کند و در یک کلام نه دنيا و عافیتش نیک باشد و نه آخرت و عاقبتش خوش، به چه كار مى آيد؟نسلی که نه آشنا با فرهنگ دينى خويش است، دیگرنه فردوسی می خواند و می فهمد نه نا با آثار ادبیات سعدی موآنست دارد نه با کلام نغز و مغزحافظ معاشرت می ورزد نه روان و رفتارش به اخلاق و فضیلت پارسیان و دانایان آراسته است نه تعلق خاطری عمیق به خانه خویش دارد و نه اساساً می داند و می فهمد و تمایل و اشتیاقی دارد که بداند و بفهمد ایرانی بودن محمل چه معنائی است .روی آوار زلزله های سخت و سنگینی که در ارض تاریخش رخ داده است ایستاده و از منشاء و کانون زلزله بی خبراست!
