آيا فقه، فقط احكام عملى را در بر مى گيرد يا معناي وسيع ترى دارد و شامل باورها هم مى شود؟ “فقه” و “تفقه” در لغت، به معناي فهم و شناخت يا فهم دقيق است.اين واژه در قرآن كريم آمده است:”چرا از هر گروهى يك دسته كوچ نمى كنند تا در امر دين ،تفقه(بصيرت كامل) پيدا كنند و پس از بازگشتن، مردم خود را هشدار دهند، باشد كه از ناشايست‌ها حذر نمايند”١. چنانكه در آيه آمده ،فقه كليت دارد اگر چه بعدها اين واژه براى كسانى كه بتوانند احكام دينى را از قرآن و سنت پيامبر و روايات، استخراج و استنباط نمايند،مصطلح شد اما چنانكه از كاربرد اين لغت در قرآن و روايات بر مى آيد،تفقه ، فهم كلى دين است.امير مومنان(ع)فرمود: فقيه کامل کسي است که مردم را نه از رحمت خدا نوميد سازد، نه از لطف و عنايت او مايوس کند و نه از مکر و کيفر او ايمنى دهد”٢. يعنى بتواند يك فهم اعتدالى از دين را به دور از افراط ها و تفريط ها،به مردم منتقل نمايد. چنين كسى فقيه واقعى است…
راز فقه اكبر و اصغر هم همين است و به همين لحاظ مطرح شده است زيرا فقه و تفقه منحصر در احكام نيست و كل دين را در بر مى گيرد.اگر ناگزير از دسته بندى هم باشيم بايد بگوئيم يك فقه اصغر داريم كه شامل شناخت احكام عمليه است و يك فقه اكبر وجود دارد كه آن معرفت دينى به شكل كلى شامل اصول اعتقادى چون توحيد و عدل و نبوت و امامت و معاد و نيز فروع دين از نماز و روزه تا تولّى و تبرّى ؛ اخلاق و تهذيب نفس و حقوق خانواده و اجتماع و ساير معارف دينى است.هر فرد مسلمان لازم است به اين معرفت ها دست يابد و فقيه و داناى در دين شود بطورى كه شاكله و بنيان فكر دينى او مستقيم و استوار گردد تا بر اثر تشكيكات و شبهات مخالفان، متزلزل نشود.راز فقه ، فراگيرى فقه اكبر براي همه است كه در راه آن اهتمام كنند و از عالمان بياموزند و چون آموختند نزد قوم خود باز گردند و به آنها هم منتقل كنند. اينان فقيهان واقعى هستند.پيامبر(ص)فرمود:”فقيهان، تا هنگامی که وارد دنیا نشده اند، امین پیغمبران خدا هستند. به پيامبر عرض شد: معنای ورودشان در دنیا چیست؟ فرمود: پیروی از سلطان و حاكم، پس چون چنین کنند، نسبت به دین تان از ایشان بر حذر باشید”.٣
اصول اعتقادات، تقليد پذير نيست و هركس با تعقل و تعمق بر اساس داده هاى فطرت الاهى خويش بايد به باورهاى بنيادين،يقين پيدا كند و اگر بگويد در اعتقادات از فلان فقيه و عالم، تقليد مى كنم از او پذيرفته نيست؛ زيرا تقليد، صرفاً تبعيت است و به يقين نمى انجامد لذا تقليد در اصول اعتقادات ، جايز نيست.اما در مورد احكام عملى به دليل گستردگى آنها،نه همه توانائى متخصص شدن در آن را دارند و نه لزومى دارد كه همه به تفقه بپردازند بلكه اگر معدودى از عالمان،قبول مسئوليت كردند و دانش آن را فراگرفتند،بقيه مردم مى توانند از فتاواى آنها تبعيت و پيروى نمايند، به شرط آنكه بر طبق اصول عمل كنند و از خود چيزى به دين نيفزايند.تقلید در مذهب شیعه از عصر امامان آغاز شد. آنان پیروانشان را به راویان حدیث٤ یا یاران نزدیک خود مانند زرارة بن اعین، یونس بن عبدالرحمان، ابان بن تغلب، زکریا بن آدم، محمد بن مسلم و ابوبصیر ارجاع می‌دادند٥و گاهی اصحاب را به حضور در مساجد و مراکز عمومی برای فتوا دادن و ارشاد مردم تشویق می نمودند٦…
بنا بر اين ماموريت و رسالت فقيهان(فقه اكبر و فقه اصغر)،شناخت دقيق آموزه هاى دينى به عنوان امانت داران رهبران الاهى و تعليم آن به مردم و عدم گرايش به دنيا و قدرت هاى زمانه است.پيامبر اكرم (ص)وامامان ما عليهم السلام،شاگردان زبده و عالمان اصحاب خود را به نقاط مختلف گسيل مى داشتند تا مردم آن نواحى را با دين آشنا نمايند.اين روال ادامه يافت تا در دوران امام باقر و امام صادق عليهماالسلام كه فرصت تعليمى ويژه اى پديد آمد اصول چهارصدگانه (اصول اربعمأه)توسط درس آموختگان آنها پديد آمد تا اينكه در سال هاى بعد آن اصول در مجموعه هاى بزرگ فقهى ما به نام كتب اربعه،توسط عالمان و فقيهانى چون كلينى و صدوق و طوسى،جاى گرفت و اين مسير فقه و تفقه توسط عالمان بزرگ شيعه تا زمان ما تداوم يافت و دين به دست ما رسيد.مردم،هماره قدرشناس فقيهان مهذب و دين نگهدار و پرواپيشه و آخرت گرا و مطيع امامان بوده اند و زمانه نيز از وجود اينگونه فقيهان -اگرچه كم-خالى نبوده است…
—————–
١.سوره توبه ،آيه ١٢٢. ٢.نهج البلاغه،حكمت٩٠:(الْفقِيهُ كُلُّ الْفقِيهِ منْ لمْ يُقنِّطِ النّاس مِنْ رحْمةِ اللّهِ و لمْ يُؤْيِسْهُمْ مِنْ روْحِ اللّهِ و لمْ يُؤْمِنْهُمْ مِنْ مكْرالله). ٣.كافى ج ١ص٤٦ كتاب فضل العلم باب المستأكل بعلمه:”الفقهاء أمناء الرّسل مالم یدخلوا فی الدّنیا. قیل یا رسول الله(ص): و ما دخولهم فی الدّنیا؟ قال(ص)[:] اتّباع السّلطان فأذا فعلوا ذلک فاحذروهم علی دینکم”. ٤ و٥. نک: حرّعاملی، ج ۲۷، ص۱۳۷ـ۱۵۰. ٦.نجاشي، الفهرست،ص١٠.