روايتى مشهور است از پيامبر خدا(ص)كه فرموده اند:” اختلاف امت من، رحمت است”! اين در حالى است كه خداوند اختلاف و تفرقه را امرى ناپسند شمرده و آن را نهى نموده و اتفاق و اتحاد را دستور داده است:”همگی به ریسمان خدا چنگ زنید، و پراکنده نشوید”(واعتصموا بحبل الله جمیعـا ولا تفرقوا)١”؛ و نيز:”مانند کسانی نباشید که پراکنده شدند و اختلاف کردند (آن هم) پس از آنکه نشانه‌های روشن (پروردگار) به آنان رسید و آنها عذاب عظیمی دارند”٢. زيرا اين اختلافات و نزاع ها موجب از بين رفتن مقام و عظمت شما مى شود:”نزاع (و کشمکش) نکنید، تا سست نشوید، و قدرت (و شوکت) شما از میان نرود”(ولا تنازعوا فتفشلوا وتذهب ریحکم)٣. بر اساس اين آيات و روايات اين موضوع و رهنمودهاي عقل و تجربه بشرى در ناپسندى اختلاف و پراكندگى، سوال اين است كه چيست رمز اختلاف در اين حديث مشهور كه در منابع فريقين، از پيامبراكرم(ص) روايت شده است كه ” اختلاف امت من،رحمت است(اخْتِلافُ اُمّتی رَحمَةٌ)٤، چيست؟ آيا اختلاف و پراكندگى،رحمت و نعمت است؟!
طبيعى است كه اختلاف از امور ناپسنديده است كه طبع سليم، آن را نمي پسندد. زيرا همه انسانها مي دانند كه با اختلاف، نيروها پراكنده و ضعيف مي شوند. البته اختلاف، آثار سوء ديگري از قبيل نزاع، مشاجره، جدال، كُشت و كشتار، كينه توزي و دشمني نيز به دنبال دارد كه هر كدام در سلب امنيت و سلامتي جامعه تأثير به سزائي دارند. بنابر اين بايد از معناي اختلاف در اين روايت-به فرض صحت آن و اثبات صدور آن از پيامبر(ص)-، رمزگشائى نمود. اولين رمز گشائى،توجه به يك معناي ديگر اختلاف در فرهنگ قرآنى و ادبيات عرب است كه اختلاف را به معنى “آمد و شد” يا “رفت و آمد” استعمال نموده است،مانند رفت و آمد شب و روز كه در اين آيه به كار رفته است:”همانا در آفرینش آسمان ها و زمین، و آمد و رفت شب و روز، نشانه های روشنی برای خردمندان است”(إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ لَآیَاتٍ لِّأُولِی الْأَلْبَابِ)٥. در اين آيه،اختلاف به معناي رفت و آمد است. بنابر اين معناي حديث اين مى شود كه رفت و آمدهاي امت من ،رحمت است و بدين ترتيب مشكل روايت،مرتفع مى گردد.
اين روايت نيز در تاييد همين معنا براي اختلاف، در حديث مورد نظر است:عبدالمؤمن انصارى گويد: به امام صادق (ع) عرض كردم: گروهى روايت كردهاند كه پیامبر خدا (ص) فرموده است: “اختلاف امّت من رحمت است” فرمود: راست گفتهاند، عرض كردم: اگر (اينطور است كه مى فرماييد كه )اختلاف آنان رحمت باشد، پس لابد اتحادشان عذاب است! فرمود: “آن طور كه تو و آنان پنداشته ايد نيست، بلكه مقصود، آن سخن خداى بزرگ و بلند قدر است كه :” چرا از هر گروه ايشان، طايفه ای كوچ نمی كنند، تا در دين آگاهی یابند و هر گاه كه به سوى قوم خود بازگردند، آنان را انذار نمايند، شايد آنان خدا ترس شده و از نافرمانى حذر كنند”؛ خداوند به آنان فرمان داده است به سوى پيامبر خدا (ص) عازم شوند و به خدمتش ، آمد و رفت كنند و احكام را بياموزند، بعد به سوى خويشان خود برگردند و به آنان ياد دهند، جز اين نيست كه خداوند اختلاف و رفت و آمدشان را از سرزمين ها، اراده فرموده ، نه اختلاف در دين خدا، زيرا بى ترديد دين يكى است٧.
يك بيان ديگر نيز براي اختلاف وجود دارد و آن گونه گون بودن و تنوع و تكثر است. يعنى تفاوت افكار و سليقه ها و تنوع و تكثر ذوق ها، نه تنها بد نيست بلكه خود عامل حركت و موجب تنوع و زیبایی زندگی و مایه رشد و بالندگی است. اگر همه یک جور فکر می کردند، نه زندگی جذابیتی داشت و نه بحث و گفت و گویی پیش می‌آمد تا درست از نادرست و سره از ناسره شناخته شود؛ همانگونه که اگر بیماری و ناخوشی نبود، لذت سلامت و خوشی درک نمی شد، و اگر همیشه روز بود، ارزش خورشید و نور آن معلوم نمی‌شد. اين معنا براي اختلاف، در برخی آیات قرآن نیز دیده می‌شود. مثلاً کلمه «اختلاف زبان ها» در آیه بیست و دوم از سوره روم، قطعاً به معنای تنوع و تفاوت به کار رفته است: “وَ مِنْ آیَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلَافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَ أَلْوَانِکُمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّلْعَالِمِینَ”٨:”از نشانه هاي خدا،آفرينش آسمان ها و زمين و گونه گونگى زبان ها و رنگ هاست كه همانا در آن نشانه هائى براي جهانيان است”؛ كه در حديث مورد نظر معنا اين است كه تنوع و تكثر و تفاوت ها در امت ، من رحمت است زيرا اين تفاوت ها موجب حركت و بالندگى و رشد خواهد شد…
——————
١.آل عمران/١٠٣. ٢.همان/١٠٥. ٣.انفال/٤٦. ٤.معانى الاخبار/١٥٨؛ وسائل الشيعه١٤١/٢٧؛ بحارالانوار٢٢٧/١؛احتجاج٣٥٥/٢. ٥. آل عمران/١٩٠. ٦.توبه/١٢٢. ٧.معانى الاخبار/١٥٧؛ علل الشرايع٨٥/١؛ احتجاج٣٥٥/٢؛بحارالانوار٢٢٧/١. ٨.روم/٢٢.