مرحوم كلينى در مجموعه گرانسنگ كافى، كتاب ايمان و كفر، سه باب را به اختلاف طينت مؤمنان و كافران اختصاص داده است. در باب اول با عنوان باب طينت مومن و كافر، هفت حديث روايت آمده كه در آنها تصريح شده روح و بدن پيامبران از طينت عليين، آفريده شده است؛ روح مؤمنان نيز با اختلاف درجه از همان طينت و بدن شان از طينتي پايين تر از عليين خلق شده، اما روح و بدن كفار از طينت سجين آفريده شده است. در اين احاديث، همچنين از اختلاط و امتزاج ميان دو طينت سخن به ميان آمده و تولد مؤمن از كافر و كافر از مومن، به سبب اين اختلاط معرفي گشته و همچنين سبب گرايش و اشتياق مؤمنان به ائمه و رغبت آنها به نيكي ها، طينت شان معرفي شده و نيز سبب ميل كافران به پيشوايان كفر و بدي ها، همين اختلاف طينت ها گفته شده است. بر اساس اين روايات، مؤمن از ايمان خويش و ناصبي از دشمني خويش بازنمي گردند و خوش اخلاقي كفار به سبب تماس طينت آنها با طينت مؤمنان در اثر اختلاط و امتزاج دو طينت است. همچنين رفتارهاي ناپسند و تندخويي مؤمنان به تماس طينت مؤمن با طينت كافر، نسبت داده شده است(كلينى،اصول كافى،ج٣،باب طينت مومن و كافر)…
هرچند خداوند دو طينت مختلف خلق نموده، امهر انساني از مخلوط اين دو طينت آفريده شده تا هم اقتضاي كار نيك در او باشد و هم اقتضاي كار بد، اما آنچه نيكوكاري يا بدكرداري انسان را در نهايت تعيين ميكند، اختيار اوست. با اختيار است كه عاقبت برخي از انسانها بهشت عليين است و برخي جهنم سجين، اما منتهي شدن به اين عاقبت ناشي از اختيار خود انسانهاست كه در ابتداي آفرينش در عالم ذر با اختيار،اطاعت را برگزينند يا عصيان را. بعضى خلق دو طينت را به علم پيشين الاهى به عاقبت دو گروه تأويل كرده اند كه چون خدا عاقبت آنها را مى داند،طينت شان را از جنس همان طينت قرار داد.به فرض پذيرش اين توجيه، علم پيشين الاهى (كه در واقع، ظاهر كردن باطن امور و انتقال حقايق از غيب به شهادت است) هرگز موجب سلب قدرت و اختيار از مكلفان نمي شود. در واقع، همانگونه كه علم پيشين الهي به افعال آينده بندگان با اختيار آنها منافاتي ندارد، زيرا علم الهي علمِ به اين است كه از بندگان با اختيار خود چه افعالي سر خواهد زد،إخبار از اين علم پيشين نيز با اختيار بندگان و عدل الهي، منافاتى ندارد.
اما راز مهم بحث طينت ،آزمون است.همان گونه كه انسان ها در اين دنيا با آزمون از يكديگر تمييز داده مى شوند، همه موجودات و حتى اشياء نيز، داراي شعورند و تسبيح خدا مى كنند اگرچه انسان ها درك نكنند(إِنْ مِنْ شَيْ‌ءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ.اسراء/٤٤) و با آزمون، همانند آنچه در همين روايات آمده (كه خداوند آتشي آفريد و امر كرد وارد شوند،عده اي وارد شده و سعيد گشتند و عده اى تخلف نمودند و شقى شدند)،آب ها و طينت ها نيز مورد آزمون قرار گرفتند، برخى شيرين و عليينى و بعضى شور و سجينى شدند.انسان ها نيز پيش از خلقت جسمانى،در عالم ذر،آزمون شدند،عده اي مومن و عده اي كافر گشتند؛ بر اين اساس مومنان از طينت عليينى و كافران از طينت سجينى خلق شدند اما خداوند به خاطر لطفش،دو طينت را مخلوط نمود تا هر دو اقتضاي تغيير داشته باشند؛يعنى كافر،بتواند بر اساس اختلاط طينتش با طينت عليينى، تغيير كرده و مومن شود و مومن نيز بر اساس اختلاط طينتش با طينت سجينى،كافر شود. لذا با دقت در روايات باب حدوث عالم، به روشني ميتوان دريافت كه اختلاف طينت مؤمن و كافر، مسبوق به تكليف و امتحان سابق بوده و هرگز با اختيار، ناسازگار نيست. اين ديدگاه نظر به اينكه آفرينش از طينت عليين و سجين را مبتني بر گزينشي اختياري در مرحله قبل ميكند، مسئله ناسازگاري با عدل الهي را برطرف مي نمايد و لطف ويژه الاهى را نيز براي امكان تغيير صاحبان طينت سجينى را مشخص مى سازد. لذا روايات طينت كاملاً با عدل الهي سازگار است. شايد به همين سبب باشد كه محدثان بزرگ شيعه همچون شيخ كليني و شيخ صدوق، بي آنكه نگران بروز شبهه جبر باشند، احاديث مربوط به اختلاف طينت هاي مؤمنان و كافران را در باب مستقلي روايت كرده اند.