امروزه مشاركت در امور خيرخواهانه و نيكوكاري ،”مسئوليت اجتماعى” نام گرفته و به عنوان يك وظيفه براي همه شهروندان به ويژه متمولان و بنگاه هاي اقتصادي،شكل رسمى پيدا كرده است و حتى به شكل قانونى، جزو هزينه هاي قابل قبول در حسابرسي مالياتى بنگاه ها،قرار گرفته است. متعهد بودن فرد يا موسسات به انجام مسئوليت اجتماعى موجب مى شود تا تعادل مناسبی بین اکوسیستم و اقتصاد و امنيت و رفاه جامعه برقرار شود. استفاده از لفظ وظیفه نشان می دهد که هر فرد در حالت عادی باید به این وظایف واقف بوده و نقش خود را در حفظ این تعادل به صورت مشخص پذیرفته و ایفا کند.حوزه اين مسئوليت همه نيازهاي يك جامعه شامل رسيدگى به اقشار آسيب پذير،آموزش هاي عمومى و تخصصي، حفظ محيط زيست و اكوسيستم، ايجاد سمن هاي مختلف براي حمايت از اجراي قوانين و رعايت عدالت و شايسته سالارى و جلوگيرى از نابسامانى هاي اجتماعى و جلوگيرى از اعمال خلاف و موانع پيشرفت و توسعه و آزادي هاي مشروع و هدايت جامعه به سوى معنويت و اخلاق …
وظايف انسان معارفي به عنوان يك شهروند جوامع امروزي، در نماز و روزه و حج و عبادات فردى خلاصه نمیشود، بلکه انجام مسؤولیت‌های اجتماعی از جمله احسان و خدمت به بندگان خدا، رفع گرفتاری و حل مشکلات آنان نیز در صورتی‌که با قصد قربت انجام گیرد، از بهترین عبادت ها محسوب میشود و در برخی موارد از ده‌ها حج و عمره مقبول هم باارزش‌تر است١.امام صادق(ع)فرمود:”اگر تلاش کنم حاجت برادر دینی خودم را بر آورم نزد من محبوب تر از این است که هزار بنده آزاد کنم و هزار اسب را با زین و لگام در راه خدا به جبهه جنگ روانه نمایم”٢.حرکت برای رفع مشکلات دیگران، خارج کردن مؤمنان از همّ و غم و گرفتاری٣،خدمت به برادران مؤمن، مشورت و راهنمایی برای حل مشکلات یا اختلافات٤،میانجی‌گری برای ازدواج٥، فراهم نمودن وسایل ازدواج دیگران٦، راهنمایی دیگران به خیر و نیکی٧،صله ارحام، شاد کردن مؤمنان٨،تلاش برای رفع نیازهای مردم و ده‌ها مورد دیگر نمونه‌هایی از احسان و نیکوکاری است كه توصيه شده است.
انسان در برابر طبيعت نيز مسئول است. آب، خاک، حیوانات، دریاها، رودها، کوه‌ها، درّهها، نیزارها، معادن، جنگل ها و چراگاه ها و… مربوط به یک گروه یا ملیت و مردم یک روزگار نیست بلکه سرمایه‌ای ملی و بخشی از منابع طبیعی بشر به حساب می‌آیند. این منابع، ثروتی است که خداوند متعال برای استفاده انسان ها فراهم ساخته است و تک‌تک افراد در برابر حفاظت از آن مسئولند.امام صادق(ع)فرمود:”زندگی بدون داشتن سه چیز، بر انسان گوارا نیست: هوای تمیز، آب فراوان و گوارا و زمین حاصل خیز”٩.رسول خدا(ص)، قبل از شروع جنگ ها، سپاهيان را به تقوا سفارش کرده و آنان را به رعایت اموری توصیه می‌نمود از جمله اینکه می‌فرمود: «نخل‌ها را نسوزانید و در آب غرق نکنید، درختان میوه را قطع ننمائيد و زراعت را به آتش نکشید شاید شما به آن نیازمند شوید. حیوانات حلال گوشت و اهلی را نکشید و از نابود کردن آنها بپرهیزید مگر آن حیواناتی که ناچار به خوردن آن هستید”١٠…
انسان در برابر حيوانات نيز مسئول است: حیوانات ، مخلوقات الاهى و تسبیح‌گوی خداوند متعال هستند١١ و از شعور و آگاهی برخوردارند١٢ و حقوقى دارند که انسان ها موظف به رعایت آن هستند.رسول خدا(ص)در بیان حقوق حیوان بر صاحبش فرمود: حیوان، شش حق به گردن صاحب خود دارد: هرگاه از آن پیاده شد، علفش دهد؛ هرگاه از آبی گذشت، آبش دهد؛ به‌ناحق آن را نزند؛ بیشتر از قدرتش، بر آن بار نکند؛ بیشتر از توانش، آن را راه نبرد؛ و مدّت زیادی روی آن درنگ نکند”١٣. قرآن کریم هرگونه آزار و اذیت کردن حیوان ها مانند بریدن گوش و دُم و… را کاری زشت و شیطانی می‌شمرد١٤. پیامبر خدا(ص) مردی را دید که پایش را روی سینه گوسفندی گذاشته و مشغول تیز کردن کارد خود است و گوسفند به او خیره شده است. آن حضرت به او فرمود:”نمیتوانستی قبلاً کاردت را تیز کنی؟ یا میخواهی جان این حیوان را دو بار بستانی؟!١٥.امیرمومنان (ع) هرگز گوسفند و میشی را جلوی چشمان گوسفند و میشی که به او نگاه می‌کرد ذبح نمی نمود١٦.رسول خدا(ص) وقتی مادّه شتری را دید که زانویش بسته شده و بارش همچنان بر پشت اوست، [پرسید]: صاحب او کجاست؟ به او بگویید که خودش را برای شکایت [این شتر در روز قیامت] آماده کند!١٧…
——————
١.كافى١٩٣/٢. ٢.بحارالانوار٣١٦/٧١. ٣.ثواب الاعمال/١٤٦. ٤.همان/١٤٨. ٥.كافى٣٣١/٥. ٦. خصال١٤١/١. ٧.كافى٢٧/٤. ٨.مومن/٤٨. ٩.تحف العقول/٣٢٠. ١٠.وسائل الشيعه٥٩/١٥. ١١.جمعه/١، تغابن/١. ١٢. نحل/٦٨-٦٩. ١٣.مكارم الاخلاق/٢٦٢. ١٤.نساء/١١٩. ١٥.سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد٧٧/٩. ١٦.تهذیب الأحکام٥٦/٩. ١٧.المحاسن٣٦١/٢.