من قدردان حق داران خود هستم و نمى توانم نسبت به كسانى كه حق يا حقوقى بر من دارند، بى تفاوت باشم و وظايفم را نسبت به آنها انجام ندهم.رعايت حقوق افراد به ويژه حق داران ، جزئي از شخصيت انسان هاى شريف است. در آئين ما همه حقوقى بر يكديگر دارند:حاكم بر مردم و مردم بر حاكم؛والدين بر فرزندان و فرزندان بر والدين؛معلم بر دانشجو و دانشجو بر معلم؛خريدار بر فروشنده و فروشنده بر خريدار و غيره؛ بنابراين همه بايد مواظب حقوق يكديگر باشند.حقوق جزئی از پیكره دين و منشأ قوانين و بسيارى از احكام و بايد و نبايدهاست.منشأ آن هم الاهى است زيرا اين خداست كه منشأ تشريع و تعيين حقوق است و آنچه را هم تشريع فرموده منطبق بر فطرت انسان و مصالح اوست.منابع تعيين اين حقوق نيز قرآن و روايات معصومين است.يكى از مهم ترين حق داران بر ما والدين هستند. پيامبر(ص)فرمود:حق پدر بر تو اینست که تا زنده است او را اطاعت نمایي؛ و اما حق مادر؛هیهات هیهات! اگر به عدد ریگ های بیابان و قطره های باران در خدمت مادر باشی معادل با یک روز که در شکم او بودی نمی باشد…
يكى از منابع حقوقى كه از افتخارات اسلام است عهدنامه امير مومنان (ع) با مالك اشتر است هنگامى كه او را براى حكومت مصر تعيين نمودند كه در طول اين چهارده قرن به زيبائى و صلابت آن،متنى نيامده است و در نهج البلاغه قسمت نامه ها آمده است.رساله ديگر حقوقى اخلاقى، رساله اى است از امام سجاد علي‌بن الحسین(ع)كه حقوق مختلفى را بیان می فرمايد كه أن هم از افتخارات آئين ماست كه در منابع اصلى روائى ما مثل من لا يحضره الفقيه و خصال صدوق آمده است.حضرت در اين رساله به صورت عميق و گسترده انسان را مورد توجه قرار داده و تمام ابعاد زندگي و روابط او را با آفريدگار و خويشتن و خانواده و جامعه و حكومت و معلم و ديگر كسان در نظر گرفته و آنگاه حقوق و واجباتي براي او مقرر فرموده و او را مسئول رعايت و پاسداري از آنها قرار داده است تا بدان وسيله بنياد جامعه اسلامي به تمام و كمال ايجاد شود:…در این رساله به بررسی حقوق و وظایف انسان در هفت دسته پرداخته شده همچون حق خداوند، حق نفس و اعضای بدن، حق افعال عبادی، حق حاکم و مردم ، حقوق خویشاوندان، حقوق برخی اصناف اجتماعی،حق مالی که در مجموع ۵۱ حق را تشكيل مى دهد…
آنها كه بر ما حقى دارند طبق بيان امام سجاد(ع) عبارتند از:خدا، پيامبر، امام، والدين ،همسر، فرزند، مردم، مومن، كافر، نيازمند، خويشاوند، همسايه، شهروند، يتيم، طبيعت، كه با اين عناوين از آنها ياد شده است:حق خدا، حق نفس،حق زبان، حق گوش، حق چشم،حق دست، حق پا، حق شکم، حق عورت، حق نماز، حق حج، حق روزه، حق صدقه، حق قربانى،حق حاكم ، حق معلم،حق مولىٰ، حق رعيت، حق دانشجويان و متعلمان،حق همسر، حق بردگان، حق مادر،حق پدر، حق فرزند، حق برادر،حق نيكى كننده به تو، حق مؤذن،حق امام جماعت، حق همنشين، حق همسايه، حق رفيق، حق شريك،حق سرمايه و مال، حق وامخواه، حق معاشر(هم صحبت و طرف گفتگو)،حق دشمن بر تو و حق تو بر دشمن،حق مشورت خواه، حق مشورت دهنده، حق نصيحت خواه،حق ناصح، حق بزرگسال،حق كوچك سال، حق مطالبه گر،حق مسئول، حق شاد كننده تو، حق جفا كننده به تو، حق همدين، حق اهل ذمّه.
آشنائى با اين حقوق تا اندازه زيادى ما را نسبت به وظائفى كه بر عهده داريم ، حساس نموده و رعايت آنها يك فضاى مهر و صميمى را بين افراد ايجاد خواهد نمود. براى نمونه به فرازى از آن در مورد حق معلم در رساله حقوق امام سجاد(ع) توجه مى كنيم: و اما حق پدر علمى تو و استادت، تعظیم او و احترام مجلس اوست که خوب به او گوش کنى و بدو رو کنى و به او یارى دهى براى خودت تا آنچه را نیاز دارى به تو بیاموزد به اینکه عقل خود را خاص او سازى و فهم و هوشت را به او پردازى و دل خود را بدو دهى و خوب چشمت را به او اندازى به سبب ترک لذات و صرف نظر نمودن و کم کردن از شهوات. و بدان که در هر چه به تو آموزد باید رسول او باشى و آن را به نادانان برسانى و بر تو لازم است که این رسالت را بخوبى از طرف او ادا کنى و در ادایش خیانت نورزى و خوب بدان بپردازى که عهده دار هستى…، غير از رعايت وظايف خاص نسبت به هريك از آنها، يك وظيفه عام و مشترك، دعا و طلب آمرزش است كه بايد براى حق داران خويش انجام دهيم چنانكه در اين دعا آمده است: اللهم اغفر لنا و لوالدینا و لوالدی والدینا و لمن وجب حقه علینا و لمن وصینا بالدعاء و لمن علمنا خیرا او تعلم منا علما و لجمیع المومنین و المومنات واجزهم بالحسنات احسانا وبالسیئات غفرانا.
————
١.مستدرک الوسائل،کتاب نکاح، باب ٧٠، ص٦٢٨.
