تفاوت علم و عقل در چيست؟ چرا اين همه بر فراگيري علم تأكيد شده است؟ چرا نگاه به چهره عالم ،عبادت شمرده شده است ؟ چرا فرشتگان،زير پاي طالبان علم،بال مى گسترند و عالمان بالاترين مقام را دارند؟ پاسخ اين پرسش ها را قرآن و روايات،اين گونه داده اند: عقل و علم مكمل يكديگرند؛عقل براي فهم و درك بهتر نياز به علم دارد چنانكه يك قاضى براي صدور رأي درست ،نياز به اطلاعات كامل از همه جوانب موضوع دارد و بدون آن آگاهى ها، قادر به قضاوت صحيح نيست. انسان ها دائماً بايد بر آگاهى هاي خود بيفزايند تا عقل شان بر مبناي آن آگاهى ها، قضاوت كاملترى از امور داشته باشد. به همين دليل است كه قرآن مى فرمايد مطالب الاهى را جز عالمان ، تعقل نخواهند نمود:” ما آن تمثيل ها را براي انسان ها بيان مى كنيم و جز عالمان آنها را تعقل و درك نخواهند نمود”وتلک الامثال نضربها للناس و ما یعقلها الا العالمون).يعنى پيش نياز فهم صحيح بيانات الاهى نيازمند علم است، لذا بايد علم آموخت تا عقل، قادر به درك و فهم امور شود…
قرآن براي بيان اهميت و ارزش علم و عالم ،از شيوه ادبي پرسش انكارى كه بيان اهميت فوق العاده و روشنى موضوع است،مى فرمايد:”آيا آنانكه مى دانند با آنانكه نمى دانند، برابرند؟!٢” يعنى پر واضح است كه برابر نيستند؛ و نيز:”بشارت ده آن بندگان را، که به سخن گوش فرا داده و بهترین آن را پیروی میکنند”٣؛ اما در روايات از پيامبر اكرم(ص)آمده: “به سراغ علم و دانش برويد هر چند در كشور چين باشد”٤؛ و نيز:”زگهواره تا گور دانش بجوى”٥؛” مركّب قلم عالمان،برتر از خون شهيدان است”٦. اميرمومنان(ع) فرمود:”هیچ عزت و افتخاری بالاتر از علم نیست”٧؛ “علم،در رأس فضيلت هاست”٨؛” ارزش انسان به علم و عقل اوست”٩؛”دو ركعت نماز عالم،از هفتاد ركعت نماز جاهل،برتر است”١٠.امام صادق (ع)فرمود: “عالمان،وارثان انبياء هستند”١١؛ و نيز:” اگر مردم مى‌دانستند چه اندازه دانش‌طلبى اهميت دارد در راه تحصيل آن جانفشانى مى‌كردند و در اعماق درياها نيز فرو مى‌رفتند!”١٢؛ و نيز:”نگاه به چهره عالم،عبادت است”١٣…
این که كدام علم مورد نظر است ، طبيعى است علمى كه در سرنوشت حيات دنيوى و اخروى انسان موثر است.در روايت است كه:”بهترين علم،علمى است كه سبب اصلاح تو شود”١٤؛ در روايت ديگر به علم سودمند و نافع اشاره شده است:”بهترين علم،علمى است كه سود مى رساند”١٥ و نيازهاي فردى و اجتماعى را برآورده مى سازد. در روايتى ديگر نيز به گزينش بهترين علم ها،تاكيد شده است:”علم ، بیش از آن است که بتوان به تمام آن احاطه یافت پس از هر علمی بهترین آن را برگزینید”١٦.گرچه علم، به نحو عام مطلوب است و غریزه کنجکاوی انسان را ارضا میکند، امّا بعد از علم دين كه مربوط به سعادت دنيا و آخرت انسان است،علوم ديگر که نیازهای مختلف انسان و جامعه را برآورده می سازند، بیشتر مورد تأکید و سفارش قرار دارند و احادیث و آیاتی که از علم تجلیل میکند و از مکانت و جلالت قدر عالمان سخن میگوید، این دسته از علوم را نیز شامل مى شود به ويژه كه امروزه در جهانی که ما زندگی می کنیم، قدر و منزلت و شوکت یک ملت بسته به میزان تلاش علمی و دستاوردهای صنعتی آن ملت است…
اما مهم ترین ویژگی های عالمان را مى توان در اين عناوين فهرست نمود:فروتنى: هرچه عالم تر شويد،افتاده تر باشيد. انتشار علم و عدم كتمان آن: پيامبر(ص)فرمود:”کسی که علم مفیدی را کتمان نماید در قیامت دهانه هائی از آتش بر پوزه اش خواهند زد”١٧.طلب علم به خاطر خدا؛ اميرمومنان(ع)فرمود:”کسی که علم را به خاطر خدا بطلبد به بابی از آن دست نمی یابد مگر این که فرو افتادگی و ذلت نفس و تواضعش برای مردم و ترسش از خدا افزون شود”١٨. عمل به علم:”کم رتبه ترین علم آن است که در حد زبان فرو ماند و بلند مرتبه ترین علم آن است که در اعضا و جوارح ظهور یابد”١٩. و نيز عدم فريفتگى به متاع دنيوى، پرهيز از نزديكي به سلاطين، پرهيز از فخر فروشى و تبختر؛ شهرت طلبي از طريق علم و در نهايت صالح بودن.امام عسكری (ع)فرمود:از امیرالمؤمنین(ع) سؤال شد بهترین خلق خدا پس از ائمه کیاناند، فرمود: علما به شرط آن که صالح باشند. سؤال شد بدترین آنها پس از ابلیس و فرعون و امثالهم کدامند فرمود: علما اگر فاسد باشند!٢٠…
—————–
١. عنكبوت/٤٣. ٢.زمر/٩. ٣.زمر/١٨. ٤.وسائل الشيعه١٤/١٨،بحارالانوار١٨٠/١. ٥.بحارالانوار١٥٩/١. ٦.همان١٥٨/١. ٧.غررالحكم/٨٤٠. ٨.همان٤٩/٤. ٩.همان٤٧٦/٦. ١٠.تحف العقول/٨٩. ١١.بحارالانوار١٦٤/١. ١٢.همان١٨٥/١. ١٣.همان١٩٥/١. ١٤.غررالحكم٤٢٢/٣. ١٥.همان٤٢١/٣. ١٦..همان١٥٧/٢. ١٧. رازي٧٨/٢. ١٨. نهج البلاغه/٤-١٤. ١٩.همان،ص١١٢٧. ٢٠. بحارالانوار١١١/٢.